Analiza "Głos w sprawie pornografii" Wisławy Szymborskiej

Glos w sprawie pornografii Tytuł wiersza (z t. Ludzie na moście, 1986) sugeruje problematykę związaną z rozpowszechnianiem obrazów erotycznych w celu osią¬gnięcia podniecenia seksualnego. Można się spodziewać, że wypowia¬dający się w tej sprawie podmiot stawia się w roli oskarżyciela lub obrońcy kolorowych pism z nieprzyzwoitymi zdjęciami. Te oczekiwania jednak nie spełniają się, bo już w pierwszym wersie wyjaśnia się, czego będzie dotyczyła przemowa podmiotu: Nie ma rozpusty gorszej niż myślenie. Od razu też wyczuwa się kategoryczny ton krytyki, oskarżenia, oburzenia. Postawa osoby mówiącej w wierszu wskazuje, że należy ona do ludzi, którzy dbają o to, by wolna myśl nie zatruwa¬ła mózgów, nie mąciła oficjalnie przyjętej i narzuconej narodowi ide¬ologii. Wiersz powstał w czasie politycznych „przepychanek” pomię¬dzy władzą a opozycją. Autorka nie serwuje tu jednoznacznych ocen, nie opowiada się po żadnej stronie. Tekst utworu pozornie jest napuszoną mową obrońcy dawnego porządku, krytykującego swobodę w myśleniu, ukazującego, jak wielkie skutki może mieć taki „proceder”. W istocie mamy tu przykład konceptu i przewrotnej ironii. Wykorzystane w wierszu słownictwo pochodzi z obszaru seman¬tycznego rozważań o prawdziwej pornografii i rozluźnieniu obycza¬jów: rozpusta, rozwiązłe, wszeteczne, nagi, dzika, hulaszcza, lubieżne obmacywanie, drażliwy, tarło, łączenie się w pary, płeć, deprawować, stręczyć do nierządu, zakazane, różowe pośladki, zapłodnić, parzyć się, podglądać itp. Pornografia kojarzy się ze swobodą obyczajową. Tak pojmowaną wolność poetka przenosi w rejony rozważań o myśle¬niu. Podobnie jak tytułowe zjawisko rozluźnienia zachowań, niczym nie skrępowana myśl wędruje zakazanymi drogami, rozsiewa się i rozkrzewia według własnego uznania – dowolnie, wszędzie, coraz pew¬niej – Pleni się ta swawola jak wiatropylny chwast // na grządce wyty¬czonej pod stokrotki. Ustalony oficjalny „porządek myślenia” (grząd-ka stokrotek) szybko i łatwo ulega zakłóceniu (chwast). Zuchwałość i wyuzdanie, określenia pornografii, doskonale charakteryzują swobodę myśli. Dla takich, którzy myślą, święte nie jest nic. Zuchwałe nazywanie rzeczy po imieniu, rozwiązłe analizy, wszeteczne syntezy, pogoń za nagim faktem dzika i hulaszcza, lubieżne obmacywanie drażliwych tematów, tarło poglądów – w to im właśnie graj. Wolna myśl jednoczy w pary i trójkąty (grupuje zwolenników tych samych poglądów), bez względu na wiek, płeć, relacje rodzinne czy towarzyskie. Oprócz wzajemnego „zapładniania się” mysią (a przy tym „rozmnażania” niepokornych), zajmują się oni lekturą książek – jednak dziwnie odmiennych od tych, które leżą w polu zainteresowań miłośników cielesnej nagości. Są to wydawnictwa pozbawione zdjęć i rysunków. Ich wartością są ważne zdania, paznokciem zakreślone albo kredką. Od razu są wychwytywane przez kolejnych czytelników, zara¬żają swoją ideą. Spotkania ludzi o zdolności do niczym niezależnej myśli zostały tu określone jako schadzki, podczas których parzy się ledwie herbata [...]. Nogę na nogę każdy sam sobie nakłada. Zachowanie uczestników łatwo kojarzy się z konspiracją: Czasem tylko ktoś wstanie, zbliży się do okna i przez szparę w firankach podgląda ulicę. Swoboda myśli i tego typu spotkania są dla władzy szczególnie nie¬bezpieczne, dlatego trzeba uważać, czy w pobliżu nie ma zagrożenia – stróżów prawa i obrońców obowiązującej ideologii. Polityczny wy¬dźwięk utworu jest dosyć jednoznaczny. Podejmujący krytykę wolnego myślenia podmiot sam siebie stawia w negatywnym świetle: skoro twierdzi, że to właśnie wolność poglądów jest bardziej niebezpieczna od pornografii, powszechnie potępianej obyczajowej rozpusty – repre¬zentuje reżim. Jest to jednak szczególny mówca – figura ironiczna, prowokująca do reakcji – znowu w postaci niezależnych poglądów. Programowo krępowane wolne myślenie w totalitarnym systemie roz¬wija się jednak proporcjonalnie do ograniczeń – przecież nikt nie po¬trafi go ujarzmić i zniszczyć, ono odróżnia prymitywnych zwolenni¬ków pornografii od ludzi przejętych sprawami narodowymi. Mimo pa¬tetycznego tonu wiersza, autorka nie używa „dostojnych” słów, jak na¬ród, ojczyzna, obrona wolności politycznej, przecież podmiot jest ich przeciwnikiem. Owa dyskrecja, oszczędność leksykalna nie jest jed¬nak przeszkodą w zrozumieniu intencji poetki – to właśnie wolność myśli jest wielką wartością, pozwala zachować niezależność i godność w systemie zniewalającym i poniżającym człowieka. Głos w sprawie pornografii to ironią ocalony przed łatwym patosem hymn na cześć konspiracji w czasie stanu wojennego.17 Wolność w świecie zdominowanym przez totalitaryzm możliwa jest już tylko w myślach. Są one tak niebezpieczne, ponieważ nie podlega¬ją kontroli przez kogoś innego. Upowszechniane ustnie lub w druku mogą przynieść represje, dlatego trzeba czuwać, czy ktoś niepowoła¬ny nie podsłuchuje. Wieloznaczność kontekstu, w którym występuje słowo wolność, po¬zwala poetce ukazać wpływ swobodnej myśli, gorszej, groźniejszej w skutkach od pornografii. Wiersz w przewrotnej, ironicznej refleksji ukazuje sytuację ludzi w ustroju zdominowanym przez narzuconą ide¬ologię i dwie postawy: pierwsza to dosłownie odczytane stanowisko podmiotu, druga zaś – to ta właściwa, pożądana z punktu widzenia człowieka pragnącego zachować godność i niezależność. Nawet jeśli swoboda, odmienność myśli jest oficjalnie potępiana (jak pornogra¬fia), nie znaczy to, że ów „zakazany owoc” nie ma zwolenników. Wła¬śnie w sferze myśli, poglądów można bronić się przed zalewem obcej, wrogiej, fałszywej ideologii. Głos w sprawie pornografii to wiersz wolny, bezrymowy, bazujący na porównaniu wolnej myśli z pornografią, krzyżujący słownictwo z obu tych poziomów skojarzeń. Retoryczny styl przemówienia, patos i hiper¬bole obracają się jak gdyby przeciwko mówcy (podmiotowi liryczne¬mu). Czytelnik łatwo wychwytuje ironiczny podtekst i komentarz. Poet¬ka unika wypowiadania się wprost, pozwala na indywidualne odczyta¬nie utworu, jednak sposób ujęcia, misterne operowanie konia, gra wie¬loznacznością słów prowadzą wprost do wrażenia, że tekst jest prze¬wrotną formą obrony swobodnego, niezależnego myślenia jako wysoce ważnej wartości, ostoi wolności w zniewolonym państwie. Za pozorną maską krytyki kryje się pochwała postawy „myślących”.